تاريخچه شهر يزد

تاريخچه شهر يزد

الف – دوره پيش از اسلام :

از تحولات تاريخي منطقه ي يزد در دوره ي پيش از اسلام اطلاعات دقيقي در دست نيست ، ولي مي توان به كشتار پيروان كيش مهر پرستي توسط اردشير بابكان و به قدرت رسيدن مزدكيان در اواخر دوره ساسانيان كه از مهم ترين حوادث اين منطقه است ، اشاره كرد .

در عصر هخامنشيان و ساسانيان ، براي جلوگيري از هجوم اقوام چادرنشين به يزد ، ناگزير اقدام به احداث دژها ، راهدار خانه ها و چاپار خانه هاي متعدد نمودند كه علاوه بر عملكرد نظامي و تجاري از آن ها به عنوان رباط و بارانداز كاروان ها نيز استفاده مي شد .

در اين دوره زراعت ، دامداري ، نساجي و صنايع دستي در يزد رواج داشت و بازارهاي مناسب براي مبادله ي كالا نيز به وجود آمده بود كه از مهمترين آن ها مي توان به مراكز خرانق ، ندوشن و عقدا اشاره كرد .

از معروف ترين دژهاي اين دوره ي يزد مي توان به ساعقد ، توران پشت ، اشكذر ، بهاباد ، انارك و اردان اشاره كرد . همچنين دژهاي شهرهاي ميبد ، فهرج ، ابرقو ، انار ، هرات و مروست را نيز مي توان نام برد .

شهر « ايساتيس » كه بناي آن را به اسكندر نسبت مي دهند ، در زمان هخامنشيان نيز وجود داشته است ، ولي اسكندر به نام « كثه » تغيير داد كه در زبان يوناني به معني زندان است و اين جا محل نگهداري و اسارتگاه اسيران جنگي شد . شهر « كثه »در زمان ساسانيان هم آباد و پا بر جا بوده است . شهر يزد در اين دوره داراي سه قسمت كهنه دژ ، شارستان ، بيرون شهر ( ربض ) بوده است .

ب – دوره پس از اسلام :

يزد در زمان عثمان به دست پسرش سعيد فتح شد و دو قبيله از اعراب فاتح در آن اسكان يافتند . تا پايان دوره ي امويان ، شهر يزد به دست اعراب اداره مي شد . اعراب انواع ماليات و خراجي را كه از مردم مي گرفتند به مركز خلافت مي فرستادند . در زمان عباسيان ، محمد زبعي از طرف ابومسلم ، عهده دار حكومت يزد شد و در روزگاران آل بويه تا زمان عضد الدوله ، يزد تابع ايالت پارس بود .

از قرن دوم تا چهارم هجري ، همزمان با احياي دولت هاي ايراني كه باعث شد امنيت و آرامش نسبي در سر زمين ايران ايجاد شود ، نيروهاي توليدي منطقه ي يزد از رشد و اعتلايي مناسب برخوردار شدند و احداث و حفر قنات و نهر آبياري كه منجر به توسعه ي اراضي كشاورزي و باغ ها شد ، رواج يافت .

از يزد در زمان صفاريان ، سامانيان و غزنويان اطلاعات تاريخي اندكي باقي مانده است ، اما در قرن هاي چهارم و پنجم ، شهر يزد به تدريج آباد و بزرگ شد و قلمرو اصلي شهر از حدود شارستان به ربض ها گسترش يافت و نام شهر « كثه » به تمامي ولايات يزد اطلاق شد .

دوران طلايي و شكوفايي يزد در زمان آل بويه و اتابكان بود . در اين دوره مسجدها ، مدارس ، كتابخانه ها و يك حصار جديد با چهار دروازه بر گرد شارستان يزد احداث شد . بناي مدرسه ي دو منار و آرامگاه علاالدين كالنجار از بناهاي مهم اين زمان هستند كه اولي به نام زندان اسكندر و دومي به نام دروازه ي امام مشهور است . روستاي گرد فرامرز نيز از جمله روستاهايي است كه در اين دوره آباد شد .

اتابكان در سالهاي 536 تا 718 هجري با وجود نابساماني و هجوم طوايف بيگانه به كرمان ، اصفهان و فارس ، به آرامي حكومت كردند . در اين دوره ، يزد در مسير جنوبي جاده ي ابريشم قرار داشت و منسوجات مختلفي كه مواد اوليه ي آن ها از نقاطي مانند استر آباد ، گيلان و مرو مي آمد ، توليد مي شد .

دوري از سرحدات استقرار حكومت آل بويه در اصفهان وفارس ، رونق مبادلات و بازرگاني در قرار گرفتن يزد بر سر راه هاي تجاري و كاروان رو نواحي مركزي و جنوبي ايران ، موجبات رشد و تكامل شهر نشيني اين منطقه را در اين دوره فراهم آورد .

در زمان حمله ي مغول كه با عصر سياهي و شدايد ايراني ها آغاز شد ، نواحي يزد نيز تحت تاثيرات منفي آن قرار گرفت . در پايان قرن هفتم بر اثر سياست هاي مالياتي ايلخاني مغول ، كشاورزي منطقه را به ركود گذاشت و شهرها نيز از بازارهاي اطراف محروم شدند ، ولي يزد به علت موقعيت خاص ارتباطي از نظر بازرگاني همچنان رونق داشت .آل مظفر يكي از قديمي ترين خاندان هاي ناحيه ي يزد بودند .
 

جغرافيا

استان يزد در مرکز ايران ميان عرض­هاي جغرافيايي 29 درجه و 48 دقيقه تا 33 درجه و 30 دقيقه­ي شمالي و طول جغرافيايي 52 درجه و 45 دقيقه تا 56 درجه و 30 دقيقه­ي شرقي قرار گرفته است.

اين استان از شمال و غرب با استان اصفهان، از شمال شرقي با استان خراسان رضوي، از شرق با استان خراسان جنوبي، از جنوب غربي با استان فارس و از جنوب شرقي با استان کرمان همسايه است و به خاطر دور بودن از مرزهاي کشور همواره از بحران­ها و فشارهاي فرهنگي و نژادي در امان بوده است.

تاريخچه

يزد به مانک پاک و مقدس است و شهر يزد نيز به مفهوم شهر خدا و سرزمين مقدس است.

تاريخ نگاران، ساخت نخستين شهر يزد را از زمان اسکندر مقدوني مي‌دانند.

احمد بن حسين بن علي کاتب يزدي، مي‌نويسد : «هنگامي که عده‌اي از بزرگان ايران در ري عليه اسکندر مقدوني به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگير کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد، چون به ناحيه‌ي يزد رسيد، زندانيان را درچاهي محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به يوناني يعني زندان) ناميد. پس از اينکه اسکندر يزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانيان به آباداني و عمران يزد همت گماشتند»

برخي از جغرافي نگاران، تاريخ ساخت يزد را به يزدگرد اول، ساساني نسبت مي‌دهند که وجه تسميه­ي يزد در ارتباط با نام وي و واژه­ي «يزش» به مانک ستايش و نيايش در زبان فارسي ميانه است.

پس از پديدار شدن اسلام و گرايش گروهي از مردم يزد به آيين اسلام، نام «دارالعباده» نيز به اين شهر داده شد.

تقسيمات کشوري

استان يزد در حدود 72156 کيلومتر مربع پهنه دارد که تقريبا 4.37 % از پهنه­ي ايران را دربرمي­گيرد.

اين استان داراي 10 شهرستان، 14 شهر، 14 بخش و 38 روستا مي­باشد.

نام شهرستان­ها

ابرکوه - اردکان - بافق - تفت - خاتم - صدوق - طبس - مهريز - مِيبُد - يزد

نام شهرها

احمدآباد - اشکذر - بهاباد - حميديا - خضرآباد - زارچ - شاهديه - طبس - عشق‌آباد - مروست - مهردشت - ندوشن - نير - هرات

نام روستاها

اردکان = نصرت آباد - ارجنان بفروئيه - پاگنده - ترک آباد - عقدا - گاپله - ميرزا حکيم - هفتادر - خرانق - رنجيره - رکن آباد

بافق = بهاباد - قطروم

تفت = نير - سخويد - رودبزان - زين آباد - فراشاه - بورق - توران پشت - دره زرشک - ده شير - مانيچ - شواز

يزد = طرزجان - خورميز بالا - دره - خورميز پايين - خويدک - سريزد - فهرج - محمد آباد - مدوار - منشاد - مهرپادين - بغداد آباد - بندر آباد - غر آباد - ميمونه - ابراهيم آباد - ندوشن

مهريز = ميرک آباد

جمعيت

بر اساس سرشماري عمومي نفوس و مسکن سال 1375، جمعيت استان 750769 نفر بوده است که از اين تعداد 75.15 % در نقاط شهري و 24.85 % در نقاط روستايي سکونت داشته و 385936 نفر مرد و 364833 نفر زن بوده­اند.

گويش

گويش يزدي : که با گويش زرتشتيان يزد و کرمان يکي است با اندک اختلافاتي در تلفظ.

ديدني­هاي تاريخي

کاروانسراها

1. کاروانسراهاي تاجرنشين : (اين کاروانسراها جزيي از بافت بازار است و يک فضاي تجاري به شمار مي­آيد) کاروانسراي علي آقاي شيرازي - کاروانسراي سادات در بازارچه پنجه علي

2. کاروانسراهاي درون شهري : (اين کاروانسراها در اطراف بازار قرار دارند و بيشتر مورد استفاده­ي ساکنان آبادي­هاي اطراف قرار مي­گرفته­اند) کاروانسراي بافقي ها - کاروانسراي ده بالايي ها - کاروانسراي بندر آبادي ها (بُندَرآبادي­ها) - کاروانسراي مشير - کاروانسراي اميرچخماق

کاروانسراي ابوالمعلي - کاروانسراي افشار - کاروانسراي بيابانکي ها - کاروانسراي پنجه علي - کاروانسراي سيد حيدري - کاروانسراي شيرازي ها - کاروانسراي علي آقا - کاروانسراي فهادان - کاروانسراي لرد تازيان - کاروانسراي والي - کاروانسراي وکيل - کاروانسراي مشير - کاروانسراي مرزاکور - کاروانسراي پسته - کاروانسراي پشت سيد - کاروانسراي تخت استاد - کاروانسراي خواجه - کاروانسراي در سيد کاروانسراي دو در - کاروانسراي سادات (کاروانسراي کلاه دوزها) - کاروانسراي شاهزاده - کاروانسراي عرب ها - کاروانسراي کرماني ها - کاروانسراي کوچه­ي مير قطب - کاروانسراي گلشن - کاروانسراي گودال مصلي - کاروانسراي گودالک - کاروانسراي لب خندق - کاروانسراي محله­ي تل

3. کاروانسراهاي ميان شهري : کاروانسراي خرگوشي (جاده قديم يزد - اصفهان) - کاروانسراي خرانق (جاده­ي يزد - خراسان) - کاروانسراي دهشير (جاده­ي يزد - شيراز) - رباط زين الدين (جاده­ي يزد کرمان) - رباط ميبد (جاده قديم يزد - تهران) - رباط ابوالقاسم رشتي - رباط ساغند - کاروانسراي علي آباد - رباط اول - رباط دوم (رباط شاه نشين) - کاروانسراي حوض جعفر - کاروانسراي اله آباد - رباط شاهزاده - رباط و برج ارجنان - رباط نارستان

محله­هاي قديمي

محله فهادان - محله­ي سرجمع - محله مریم آباد - محله­ي يعقوبي (ياقوبي) - محله­ي سر دوراه - محله­ي باجوردي - محله­ي مير قطب - محله­ي مصلي - محله­ي امامزاده - محله­ي ميدانشاه (بعثت) - محله­ي چهارمنار - محله­ي دومنار - محله­ي شش بادگيري - محله­ي خواجه خضر - محله­ي دارالشفاء - محله­ي لب خندق - محله­ي پنبه کاران (معروف به پنبه گـَـلـُون) - محله­ي امير چخماق (مير چخماق) - محله­ي قلعه کهنه

خانه­هاي تاريخي

خانه­ي لاري ها - خانه­ي حاج کاظم رسوليان - خانه­ي عرب ها - خانه­ي ملک التجار - خانه­ي حاج علي اکبر قناد - خانه­ي شيخ هراتي - خانه­ي مشير - خانه­ي حسينيان - خانه­ي ميرزا محمد حسن قزويني زاده - خانه­ي پوست فروش ها - خانه­ي کلاهدوزها - خانه­ي حاج آقا حسين باغي - خانه­ي بي بي فاطمه تاجر

آب انبارها

يزد = آب انبار سيد و صحرا - آب انبار شش بادگيري - آب انبار مسعودي - آب انبار حاج علي اکبري - آب انبار خواجه - آب انبار گلشن - آب انبار رستم - آب انبار گيو - آب انبار کلاهدوزها - آب انبار ملک التجار - آب انبار ميرزا شفيع

ميبد = آب انبار حسن آباد

تفت = آب انبار جاده ده بالا - آب انبار برالنسويه

رستاق = آب انبار کشتخوان

مدرسه­هاي تاريخي

مدرسه­ي مارکار - مدرسه­ي ضيائيه (زندان اسکندر) - مدرسه­ي شهاب الدين قاسم طراز - مدرسه­ي خان - مدرسه­ي مصلي - مدرسه­ي امام خميني - مدرسه­ي ابوالمعالي - مدرسه­ي حسينيه - مدرسه­ي دومنار - مدرسه­ي ميدان قيام - مدرسه­ي عبدالرحيم خان (مدرسه­ي نو) - مدرسه­ي کماليه - مدرسه­ي ملا اسماعيل

ميدان­هاي تاريخي
 

ميدان خان - ميدان امير چخماق (مير چخماق) - ميدان وقت و ساعت - ميدان قيام (شاه)

قلعه­ها

قلعه­ي نارين قلعه (نارنج قلعه) - قلعه­ي شواز - قلعه­ي خورميز - قلعه­ي سريزد - قلعه­ي بارجين - قلعه­ي رکن آباد - قلعه­ي ابراهيم آباد - قلعه­ي زارچ - قلعه­ي غرآباد - قلعه­ي خويدک - قلعه­ي کافرقلعه - قلعه­ي فهرج - قلعه­ي ندوشن

باغ­هاي تاريخي

باغ دولت آباد - باغ خان - باغ مشير - باغ کلاه فرنگي - باغ مرشد - باغ دکتر اولياء - باغ محموديه - باغ سرآسياب - باغ گلکار - باغ اکرمي - باغ علي نقي خان

بازارهاي قديمي

بازار يزد - بازارچه­ي کوشک نو - بازارچه­ي شاه ابوالقاسم (شهاب الدين طراز) - بازارچه­ي غلامعلي خراساني - بازارچه­ي هاشم خان - بازارچه­ي پشت باغ - بازارچه­ي محله تل

آسياب­هاي قديمي

آسياب سنگ سياه - آسياب کچلگ - آسياب ده آباد - آسياب بيده - آسياب باغستان - آسياب اميري و بفروئيه - آسياب مذوار - آسياب مهريز - آسياب تفت - آسياب اسلاميه - آسياب فراشاه - آسياب اشکدز

يخچال­هاي قديمي

يخچال ابرکوه - يخچال ميبد

بناهاي نيايشگاهي

آتشکده­ها

آتش ورهرام (بهرام) يزد - آتشکده­ي در مهر

نيايشگاه­هاي زرتشتيان

نيايشگاه پيرسبز (چکچکو - پيرسوز) - نيايشگاه بونوپرس - نيايشگاه پيرهريشت - درب مهرنوش - درب مهر دستوران - پيرانگاه سروچم - پيرشاه - ورهرام ايزد - پير مهرايزد - پير نارستانه - پير بانو - پير نارکي - گاهنبارخانه­ي موبدان

مسجدهاي قديمي

مسجد جامع کبير يزد - مسجد ميرچخماق (امير چخماق) - مسجد ملا اسماعيل - مسجد اهرستان - مسجد بندرآباد (بُندَرآباد) - مسجد جامع بهاباد - مسجد جامع عقدا - مسجد جامع اردکان - مسجد جامع فيروزآباد - مسجد آمنه گل - مسجد جامع ابرقو - مسجد شاه ولي - مسجد جامع طرزجان - مسجد جامع فهرج - مسجد امام حسن - مسجد بزرگ پشت باغ - مسجد جامع خرانق - مسجد حاجي کامل - مسجد خونزا - مسجد زاويه - مسجد ساباط - مسجد محله گل کاران

آرامگاه­ها و امامزاده­ها

امامزاده ابوجعفر - بقعه­ي سيد خليل - بقعه­ي دوازده امام - بقعه­ي شاه سيد رضا - بقعه­ي شيخ احمد فهادان - بقعه­ي شيخ داد - امازاده سيد محمد - زيارتگاه خديجه خاتون (خجه خاتون) - بقعه­ي شيخ داوود - بقعه­ي سيد پنهون - بقعه­ي شاه خليل تفت - مقبره­ي شيخ زين العابدين علي خاموش - امامزاده عبدالله بن موسي بن جعفر - آرامگاه پير چراغ ميبد - آرامگاه شهداي فهرج - امامزاده زيد بن موسي الکاظم - امامزاده سيد مير حسن - امامزاده شازده فاضل يزد - امامزاده شاهزاده علي - امامزاده عبدالله - امامزاده کشته خانه - بقعه­ي زرنديان - بقعه­ي سادات قل هوالله - بقعه­ي ستي فاطمه يزد

خانقاه­ها

خانقاه شيخ تقي الدين - خانقاه شيخ علي بنيمان - خانقاه سرريک - خانقاه کوشک نو - خانقاه قطريان - خانقاه شيخ محمد - خانقاه مجومرد - خانقاه ميبد - خانقاه تفت - خانقاه قهستان - خانقاه ابرقو - خانقاه عقدا - خانقاه شمسيه - خانقاه بندرآباد - خانقاه بيداخويد

تپه­هاي باستاني

گردشگاه­هاي طبيعي

دره­ها و جايگاه­هاي تابستاني (ييلاقي)

منشاد - بنادک سادات (بنافت) - طرزجان - ده بالا (هِدِش) در ميان کوه و سانيج - بردستان در پشتکوه

چشمه­ها

تفت = چشمه تامهر

مهريز = غربالبيز

کوه­ها

شيرکوه (4000 متر) - برف خانه طرزجان - کوه عقاب - چک چک

غارها

ابرکوه = غار چک و علا - غار ابرکوه

هامانه خرانق­ها = غار هامانه

اسلاميه = غار اسلاميه فراشاه - غار باد معصوم

ندوشن = غار نباتي -

عقدا = غار اشکفت

يزد = غار چهارتاقي - غار دره زنجير - غار ده کفتر

دهج = غار ايوب

مهريز = غار هشتاد

مناطق حفاظت شده

کلمند - بهادران - کوه بافق و آريز

گونه­هاي جانوري

آهو (غزال ايراني) - جبير - هوبره - کل - بز - قوچ - ميش - پلنگ - کفتار - روباه - گرگ - خرگوش - کبک - تيهو - باقرقره - زاغ بور - عقاب - لاک پشت - بزمجه - مارهاي سمي و افعي - مار جعفري

کويرها

کوير اردکان (سيان کوه) - کوير ابرقو - کوير در انجير - کوير هرات و مروست - کوير بهشت آباد - کوير بهادران - کوير ساغند - کوير حاجي آباد - کوير زرين آباد

سوغات

باقلوا - قطاب - لوز نارگيل - پشمک - نان برنج - حاج بادام - حاج پسته - حاج گردو - زولبيا - گوشه فيل - انواع شيريني­هاي خشک

صنايع دستي

قاليبافي - ترمه بافي - زري بافي - مخمل بافي - دستمال - چادرشب - زيلو بافي - پتو بافي - سفره - جيم بافي - رويه­ي لحاف - شمد - سفال و سراميک - کاشي سازي

موزه­ها

موزه­ي قصر آيينه - موزه­ي علوم طبيعي يزد - موزه­ي آب